Het voormalig SoZaWe-gebouw aan de Willem Ruyslaan in Rotterdam wordt getransformeerd tot woningen. Deze week maakte de Rotterdamse bouwondernemer Van Omme & De Groot bekend het gebouw definitief te hebben gekocht. Van Omme & De Groot was sinds vorig jaar met [eigenaar] gemeente Rotterdam in onderhandeling na het winnen van de openbare tender. (meer…)
Leuk stuk van Monumentje vandaag. Naar aanleiding van het dateren van het oudste woonhuis van Amsterdam uit 1485 vorige week, ging hij op zoek naar het oudste woonhuis van Nederland. We doen graag mee met de zoektocht. Wie biedt? Monumentje noemt een pand aan de Oudegracht in Utrecht [begin 1300, kansloos], de Moriaan in Hertogenbosch [ca 1220] en de Proosdij in Deventer uit 1130. Die laatste telt wat mij betreft niet mee, want was eigenlijk een poortgebouw en zoals we allemaal weten werden er al kerken, stadsmuren en openbare gebouwen van steen gemaakt toen de meeste woningen nog van hout en leem waren. Mijn entry is de Gaaper, Hof 39 in Amersfoort, dat ik mocht beschrijven als een van de Pareltjes. Twee bouwmuren gedateerd eerste helft van dertiende eeuw. Maar dat kan ongetwijfeld beter. Wie biedt?
Op 8 juni 2012 organiseerde id&dn | transformatieteam een discussiemiddag over nieuwe manieren van herbestemmen.
De vastgoedwereld is in razend tempo aan het veranderen. Terwijl traditionele ontwikkelaars zoeken naar nieuwe markten, lukt het de initiatiefnemers van creatieve, vaak tijdelijke projecten soms wel om gebouwen vol te krijgen. In de discussie stond de vraag centraal: zijn het toevalstreffers of echt nieuwe ontwikkelmodellen? Zijn de tijdelijke projecten ook toekomstbestendig? En wordt er ook geld verdiend?
Projecten&sprekers
Vragen stellen
Vanmiddag gaan we vragen stellen, opende Frank Strolenberg het VrijdagMiddagKaffee over nieuwe manieren van ontwikkelen op 8 juni 2012: ‘Eerder deze week was de Provada, ‘de hoogmis van het vastgoed’, zoals de Volkskrant het deze week verwoordde. Wat me opviel is dat men daar pretendeert de antwoorden op de crisis al te hebben. Vraaggestuurd werken, nieuwe verdienmodellen, slim financieren, dat waren de buzzwoorden. Maar ik weet het zo net nog niet. Om met Louis van Gaal te spreken ‘ben ik nou zo slim of zijn jullie zo dom?’. Want op elke stand toch ook nog heel veel plaatjes van gebouwen. Stenen. Terwijl we er bij het Nationaal Programma Herbestemming, daar ben ik van, steeds meer van onvertuigd raken dat het om de mensen gaat. In dit VrijdagMiddagKaffee pretenderen we niet dat we de antwoorden al hebben. We bespreken drie projecten die de toekomst als het ware aan het uitvinden zijn. Door te doen hebben ze misschien al delen van antwoorden, maar interessant is dat ze elke dag nieuwe vragen voor hun kiezen krijgen. Vandaag gaan we dus vooral vragen stellen. Want zoals Jostein Gaarder, bekend van De wereld van Sofie het stelde: alleen een vraag kan je verder helpen. een antwoord is altijd een stukje van de weg die achter je ligt. Daarom hebben we niet een, maar twee superinterviewers om zeker te weten dat de goede vragen ook gesteld worden: Agnes Franzen, hoofdredacteur gebiedsontwikkeling.nu [op de foto links] en Rudy Stroink’.
Elma van Boxel en Kristian Koreman van ZUS
‘Wij werken sinds 2001 in dit gebouw, het Schieblock. Zolang wij hier zitten, zien we plannen gepresenteerd worden voor dit gebied met enorme aantallen vierkante meters nieuwe kantoren. In de tussentijd zaten wij er middenin en zagen een heel andere realiteit. Veel leegstand, een stad die zichzelf verwaarloost, schietpartijen, drugsoverlast. Veel mensen vroegen zich af: hoe is het mogelijk dat zo’n gebouw leegstaat. Ons idee was om op tijdelijke basis ruimtes te gaan verhuren, op een manier dat het niet de bouwplannen van de eigenaar in de weg staat, en we zijn gewoon op zoek gegaan naar waar is de vraag. In de stad hingen we flyers op, hier op de hoek organiseerden we spacedates. Nog voor we zelfs maar mochten beginnen van de eigenaar en de gemeente, hadden we 70% van de ruimte op papier verhuurd. Toen zijn we Schieblock gaan ontwikkelen: het gebouw was nogal verwaarloosd, daar moest veel aan opgeknapt en vernieuwd. De kantoorruimte heeft een lagere vierkante meterprijs dan alle gebouwen om ons heen. Maar weer wel een hogere prijs dan veel broedplaatsen. Overigens gaat het niet alleen om hoe je klanten ‘vindt’. Vinden gaat nog wel. Je moet ze ook nog binnenkrijgen. Wij voeren gemiddeld zeven gesprekken met mensen die geinteresseerd zijn. Als ze ja zeggen kunnen ze er binnen een paar dagen in. We lopen door het gebouw en dan zeggen we: hoeveel meter wil je? Dat plakken we af op de grond, een paar dagen later staan de wanden er en kunnen ze beginnen’.
Jos Buskermolen
‘Acta is in 2008 gekocht door de Alliantie. Het ligt eigenlijk heel centraal tussen twee stadswijken. De Staalmanpleinbuurt in Amsterdam, waar de Alliantie een paar honderd sociale huurwoningen heeft. Een wijk met overwegend lage inkomens en een aantal Vogelaarproblemen die we allemaal kennen. Aan de andere kant ligt Nieuw Sloten. Een wijk uit de jaren negentig. Suburbaan met bijna allemaal koopwoningen, een overwegend blanke gemeenschap, goed opgeleid, hoge inkomens. In de Staalmanpleinbuurt zijn we nu bezig met een grootschalige sloopnieuwbouw en renovatieplan van de bestaande woningen. Over die plannen is lang gesproken en overeenstemming met bewoners, buurt en gemeente. Die afspraken willen we nakomen. Maar we zagen ook dat tegelijkertijd Acta herontwikkelen gewoon te veel zou zijn voor de markt. Dus wat dan wel? Januari 2011 zijn we gaan nadenken over een tijdelijke invulling. Eerst voor drie of vijf jaar, maar uiteindelijk zijn we samen met het transformatieteam gaan onderzoeken, of het haalbaar is om in het gebouw studenten, kunstenaars en broedplaatsen te realiseren voor tien jaar. Dat plan werd meteen erg sympathiek gevonden, en kon bovendien in sneltreinvaart worden gerealiseerd. Maart 2011 is het hele directieteam van De Alliantie gaan kijken naar een ander tijdelijk project in Utrecht, en daar viel direct het muntje. Vervolgens zijn we een verbouwplan gaan maken, bouwergunning aangevraagd en gestart met verbouwen. Acta laat zien dat het soms snel kan. Iets meer dan een jaar na het eerste contact zijn de eerste 65 studenten in het gebouw getrokken. In september zijn alle kamers klaar en wonen er 460 studenten die daar niet alleen met plezier gaan wonen, maar ook films kunnen kijken in de collegezaal en evenementen voor de buurt mogen organiseren. De eerste kunstenaars trekken er voor de bouwvak in en dan wonen en werken er 500 mensen die gaan bijdragen aan een nieuw imago voor Nieuw-West. Want mensen die zeggen dat het een slechte locatie is, die wonen vaak zelf binnen de grachtengordel. Hier wonen straks 460 studenten van buiten Amsterdam. Die zijn blij dat ze een kamer krijgen op tien minuten fietsen van de VU. Die zetten dat gebied op de kaart’.
Ben ten Hove
Kwartiermaker van het Haka-gebouw op basis van een innovatief concept voor gebouwontwikkeling, geinterviewd door Rudy Stroink: ‘bovenin de Marconitorens, zeg maar directie OBR en dS+V, vonden ze het prachtig wat wij deden in Haka, maar hoe lager ik kwam in het gebouw hoe lastiger het werd. Wij willen snel en niet wachten op een vergunning. Lastig was dat het gebouw tegelijk met het opbouwen van de community – een Livinglab voor bedrijven actief op gebied van duurzame water en energietechnologie – ook verbouwd werd. Het gebouw zit eigenlijk nog compleet in die technische reconstructie. Officieel is het gebouw zelfs nooit open gegaan, op de begane grond werd min of meer gedoogd dat ik startte met een halve verdieping. Mensen die vergunningen moeten afgeven – wat lager in de Marconitorens, zeg maar – worden daar zenuwachtig van.
Inmiddels is duidelijk dat Vestia geen middelen meer heeft om het gebouw verder te verbouwen dus dat maakt het lastig om het concept door te zetten. Het is een groot gebouw met vijf lagen, er zit geen lift in en waarschijnlijk wordt het nu zo snel mogelijk verkocht. Dat staat haaks op het langzame groeimodel dat wij nastreven. Op de top van de community-building konden wij 3.500 m2 verhuren aan bedrijven die graag naar het Livinglab wilden, maar helaas kon ik die niet honoreren. Op de begane grond, die eigenlijk ingericht is voor horeca zijn we maar gestart met twaalf bedrijven. Een aantal principes zijn belangrijk in dit model. Dat zijn omzetafhankelijke huren, kortlopende contracten, elkaar zien, ontmoeten en elkaars business professioneel versterken. Dat doe je ook door evenementen eromheen te organiseren en vooral door gezamenlijk te eten. Dat zit bij de huurprijs inbegrepen. Als je ziet wat zelfs twaalf kleine bedrijven dan al voor elkaar krijgen, welke pitches ze met elkaar doen en hoe ze elkaar kunnen versterken, dat is best uniek. De nieuwe situatie is natuurlijk niet goed voor de community. Een aantal huurders is vertrokken, en wij zullen ons een tijdje niet meer met het gebouw bezighouden. Het gebouw zelf gaat even een lastige periode tegemoet, maar zal zeker blijven bestaan – het is een Rijksmonument – dus ik weet zeker dat het gebouw wel goed terechtkomt’.
Vijf strategieëen voor MakingCity
Agnes Franzen: ‘kun je de aanpak in Schieblock kopiëren op een andere plek?’ Elma van Boxel en Kristian Koreman antwoordden: ‘Nee, de activiteiten op deze Test Sites komen voort uit de plek, uit de context en omdat de beleidsdocumenten daarom vragen. Veel daarvan zijn overigens wel weer zo generiek dat je ze in meer steden kunt toepassen. Maar terwijl we onszelf uit het eigen moeras omhoogtrokken, hebben we wel gereflecteerd op de vraag wat zijn we nou eigenlijk aan het doen? Daar hebben we vijf strategieën uit gedestilleerd die wél generiek zijn: dat zijn routing, een plek maken, transformatie, verdichting en lokale economie. Die hebben we uitgeschreven als een soort MakingCity voor dummies of opensource-benadering voor stedenbouw’.
Napraten
Na de discussie werd flink nagepraat. Misschien over deze rake typering van de toekomstige jaren uit het slotwoord van Rudy Stroink: ‘We gaan nu pas echt beginnen met herbestemmen. Mensen denken wel eens dat het een uit de hand gelopen hobby van mij is, maar herbestemmen is echt bittere noodzaak. We zijn enorm doorgeschoten in de productie van gebouwen. Er is heel veel over, en die gebouwen zijn echt niet zomaar weg. Er gaat nu een ratrace beginnen tussen de gebouwen die nog een toekomst hebben en de gebouwen die onherroepelijk afgebroken gaan worden. Het is als de Nike-reclame waar twee mannen de Serengeti inlopen, een leeuw tegenkomen en dan gaat een van de twee zijn Nikes aandoen. Zegt die ene man: waarom doe je dat, je kunt toch niet harder lopen dan die leeuw. Waarop die ander zegt: Nee, maar wel harder dan jou’.
Plaats
De Dépendance Schieblock aan de Schiekade 201, Rotterdam van 17.00 uur tot 19.00 uur.
Organisatie
id&dn | transformatieteam | in samenwerking met ZUS Architects | Nationaal Programma Herbestemming | Renda, kennisplatform bestaande bouw | IABR5
Voorafgaand voor genodigden: stadswandeling
Toelichting en rondleiding in Schieblock door Kristian Koreman van ZUS Architects, gevolgd door wandeling naar en toelichting op de Mini-Mall in de Hofbogen door architect Gabriel Pena.
Kennisdossier Tijdelijk Gebruik
Het debat werd georganiseerd als onderdeel van de Kennisagenda Tijdelijk Gebruik van het Nationaal Programma Herbestemming. In 2011 en 2012 zijn in totaal circa vijftig mensen geïnterviewd over hun ervaringen met tijdelijk gebruik van leegstaande gebouwen. Daaronder een groot aantal initiatiefnemers van concrete projecten. Lessen en ervaringen over ‘de tussentijd’ en de projecten zijn te lezen in vaktijdschrift Renda en op www.kennisbankherbestemming.nu/kennisbank.
Voor het meinummer van stedebouw&architectuur mocht ik mijn 10 favoriete herbestemmingen op een rijtje zetten. Leuk om te doen, vooral omdat je moet gaan nadenken over wat je bijzonder of belangrijk vindt. En leuk om weer even langs te gaan bij sommige projecten. Zoals de Lugerhof in Lichtenvoorde. De kerk waar van mijn aannemer-opa en oma naar toe gingen – tenminste vanaf 1970, daarvoor gingen ze naar de grote kerk – en de kerk waar ik als kleine jongen nogal eens kwam. Als er geen neefje of nichtje werd gedoopt, communied of gevormd dan was er wel een oom en tante zoveel jaar getrouwd. Ik vond het toen al een bijzondere kerk. Modern, vierkant, een soort omgekeerde schoenendoos die werd opgetild zodat de kerkganger naar buiten kon kijken, de tuin in. Niet te ver, want die tuin was wel weer ommuurd. De banken waren wel ouderwets hard, kan ik me herinneren. De kerk heeft de ontkerkelijking in de snel-vergrijzende achterhoek niet kunnen keren. Wat AtelierPro er vervolgens mee gedaan heeft, is echt bijzonder. Het dak is eraf – zoals architect Gerard Schouten de kerk het liefst had willen maken – maar de wanden zijn nu de gevels van de woningen. De kerk is een binnenplaatsje geworden. Het bijzondere is dat de kerk er daardoor nog gewoon is. Behalve het dak dan, maar je hoeft niet gelovig te zijn om te bedenken dat je zonder dak weer net iets dichter bij de hemel bent. Waar AtelierPro hun inspiratie vandaag heeft lees je hier.
Naar aanleiding van de vraag van S&A weer even langsgereden, foto’s gemaakt en prompt kwam er een bewoner even het binnenplaatsje op om een praatje te maken. Hij woonde er vanaf de verbouwing, en was nog elke dag blij met zijn huis met fantastische serre. Hij vertelde ook dat er geen week voorbij ging of er kwamen wel mensen kijken, En nog veel meer bijzondere verhalen. Dat de architect van de kerk – uit buurdorp Groenlo – luiken in de gevels had ontworpen, want vogels moesten in en uit kunnen vliegen. Dat er toch gaas voor gekomen is, want vogel-p op het nette zondagse pak was toch niet zo praktisch. Dat de architect – Gerard Schouten – eigenlijk een dorpsplein had willen maken, zo open mogelijk. En over de steen die ik aan het fotograferen was, wist hij te vertellen dat het wijwater dat er in opgevangen werd, regenwater was waarvoor de architect eigenhandig een gat in het dak had gezaagd. En – en daar was hij trots op – dat dit de originele steen was. Die was namelijk bij de verbouwing zoekgeraakt, meegenomen naar Nijmegen. Maar iemand had de steen herkend en toen hebben ze de originele steen weer opgehaald.
Nou moet u drie dingen weten. Het eerste is dat achterhoekers graag een beetje aan de haal gaan met verhalen, eens zien wat er gebeurt [kiekn wat wot], beetje ouwehoeren. U kent vast nog wel die verslaggever op zoek naar verhalen over Klaas-Jan Huntelaar die niet doorheeft dat hij diens vader staat te interviewen. Klaas-Jan? Ja, die ken ik wel. Kwam hier vaak over de vloer. Het tweede is dat Groenlo en Lichtenvoorde een beetje haat-en-nijd is, dus een architect uit Groenlo? En het derde is dat mensen in Lichtenvoorde – door Grollenaren tenminste – keienslöppers genoemd worden. Keienslepers. Naar een enorme steen die honderd jaar geleden naar het stadcentrum schijnt te zijn gesleept en daar nu nog te bewonderen is [kiekn onder de Leeuw]. Ik bedoel maar: ik sta er niet voor in dat alle informatie hier allemaal historisch correct is, maar een mooi verhaal is het wel. En een mooie herbestemming zeker.
AtelierPro was zo aardig om de top 10 online te zetten.
Het zijn spannende dagen voor de kantorenmarkt en voor vastgoedeigenaren. Twee weken geleden werd de portefeuille van Uni-Invest in zijn geheel verkocht met een korting van 40% op de laatst getaxeerde waarde. Die deal betrof kantoorpanden op voornamelijk B-locaties. Vorige week werd de Orange-portefeuille met daarin o.a. 23 kantoorpanden op vergelijkbare locaties verkocht aan een durfinvesteerder. De komende weken is het ‘erop of eronder’ aldus FD voor een aantal Duitse vastgoedfondsen. Deze fondsen – grote spelers wereldwijd en in Nederland – hebben vooral bezit op A-locaties zoals Schiphol en de Zuid-As. Uni-Invest had een herfinancieringsprobleem, de Duitse fondsen kampen met eigenaren die het schip willen verlaten. Het gaat om zogenaamde ‘open’ fondsen, wat betekent dat beleggers tussentijds kunnen uitstappen, dit in tegenstelling tot Nederlandse vastgoedcv’s en -maatschappen waar dat juist niet mag. Een aantal van deze Duitse fondsen is twee jaar geleden ‘gesloten’, omdat teveel eigenaren na de crisis wilden uitstappen, en de fondsen daarvoor niet voldoende liquide middelen hadden of kon vrijspelen. Volgens de Duitse wet mag het sluiten van een fonds maximaal twee jaar voortduren. Morgen moet het SEB Immolnvest – belegd vermogen wereldwijd € 6,4 miljard, in Nederland € 700 miljoen – weer opengesteld worden, anders wordt de portefeuille geliquideerd. SEB noemt zichzelf een van de klassiekers onder de open vastgoedfondsen: opgericht in mei 1989 heeft het gedurende 20 jaar een bovengemiddeld rendement gerealiseerd. Later deze maand moet ook CS Euroreal – Duits vastgoedfonds van vergelijkbare omvang – haar deuren heropenen.
De Uni-Investdeal in cijfers
De portefeuille van Uni-Invest is in zijn geheel voor iets meer dan € 350 miljoen verkocht. De portefeuille van ruim 200 kantoorpanden is een goede dwarsdoorsnede van de kantorenvoorraad in Nederland. De gebouwen liggen verspreid door het hele land op B-locaties. Het leegstandpercentage bedraagt circa 40%. De verkoop baarde nogal wat opzien omdat de portefeuille verkocht is voor 40% minder dan de laatst getaxeerde waarde. Vergeleken met pre-crisisprijzen is het zelfs een afwaardering van meer dan 70%. Omgerekend in vierkante meters betaalden de nieuwe eigenaren € 325 per m2. Kopers zijn twee Amerikaanse private-equity investeerders die – zo wordt verwacht – de gebouwen agressief in de markt gaan zetten – waarschijnlijk tegen prijzen ver beneden de Nederlandse gemiddelde huurprijs nu.
Uni-Invest en SEB Immolnvest zijn niet de enigen. Het FD schreef vorige week dat de komende jaren voor tientallen miljarden aan bankleningen op Nederlands commercieel vastgoed moet worden geherfinancierd. Jones Lang schat dat Duitse open vastgoedfondsenin totaal € 6 mrd aan Nederlands vastgoed in portefeuille hebben.
Vandaag projectbezoek van een plaatje, deze herbestemming: monumentale Amsterdamse school verbouwd tot zorgcluster door gebruikers en Aa Architecten die veel ervaring hebben met herbestemmen in Gouda.
